Πέμπτη 5 Φεβρουαρίου 2009

ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ΄

Το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι η ψυχοσωματική κατάσταση που σταδιακά εισέρχονται μεγάλος αριθμός ατόμων κατά την διάρκεια της άσκησης του επαγγέλματος τους. Το σύνδρομο αυτό εν δυνάμει αφορά όλους τους επαγγελματικούς κλάδους ,με μεγαλύτερη όμως εμφάνιση στους χώρους που απαιτείται εγγύτερη διαπροσωπική επαφή.

Πρόκειται για την ψυχοσυναισθηματική σύγκρουση του εργαζομένου μεταξύ της ανθρώπινης υπόστασης του και του αντικείμενου της εργασίας του. Σύμφωνα με την Cristine Maslach 1 ,είναι ένα σύνδρομο ψυχικής ,σωματικής και πνευματικής κόπωσης και αποτελεί την αντίδραση του εργαζομένου στο χρόνιο και διαπροσωπικό στρες της εργασίας του

Το ανταγωνιστικό περιβάλλον μέσα στο οποίο καλείται ο εργαζόμενος να φέρει εις πέρας την εργασία του , η παράμετρος του χρόνου και η αποτίμηση της αξίας της εργασίας μέσω του ορατού και απτού αποτελέσματος ,όπως επίσης και οι υψηλές προσδοκίες που καλλιεργεί ο ίδιος για τον εαυτό του και τον εργασιακό του χώρο ,αλλά και αυτές που το ίδιο το περιβάλλον του καλλιεργεί για αυτόν , είναι στοιχειά που εξασθενούν τις ανακλαστικές άμυνες του εσωτερικού του κέντρου του εργαζόμενου οδηγώντας τον στην εμφάνιση συμπτωμάτων ψυχικής διαταραχής .

Η διάρκεια η ένταση ,αλλά και η θεραπεία του ατόμου έγκειται κατά μεγάλο βαθμό στα επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας που το ίδιο το άτομο διαθέτει , από το πόσο δηλαδή είναι ικανό να διαγνώσει τις ψυχικές του μεταβολές στα αρχικά τους στάδια και από το κατά πόσο είναι διατεθειμένο να τις εξωτερικεύσει ζητώντας εξειδικευμένη βοήθεια.

1. Cr.Maslach ,W.B.Shaufeli, M.P.Leiter job burnout , περιοδικό Annual Reviews, δημοσίευση άρθρου τον Φεβρουάριο του 2001 σελ.397

Τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης ερευνάται διεθνώς κυρίως , στην Ελλάδα υπάρχουν λίγες αναφορές. Παρόλα αυτά το πρόβλημα της επαγγελματικής εξουθένωσης δεν έχει παρουσιάσει μείωση. Αντίθετα αυξάνεται συνεχώς καθιστώντας το σε μείζων πρόβλημα που δυναμιτίζει την εσωτερική ισορροπία και συνοχή του πάσχοντος

Ιστορική αναδρομή

O όρος ΄΄ επαγγελματική εξουθένωση΄΄ (professional burnout) εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στην βιβλιογραφία το 1974 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής όπου ξεκίνησαν οι πρώτες έρευνες για τα συναισθήματα των εργαζομένων , οι όποίες εντόπισαν ,περιέγραψαν και κατέγραψαν το φαινόμενο αυτό.

Οι πρώτες ερευνητικές προσπάθειες έγιναν από τον Αμερικάνο ψυχαναλυτή Dr Herbert J.Freudenberger το 1975 και την Cristine Maslach το 1976 .Ο αρχικός τομέας των ερευνών τους αφορούσε κυρίως τους επαγγελματίες υγείας.

Παρατήρησαν ότι οι εργαζόμενοι μετά από ένα διάστημα ΄΄έχαναν ΄΄ τα συναισθηματικά τους αποθέματα ,τα κίνητρα και την αφοσίωση για την εργασία τους. Εντοπίστηκε η συναισθηματική δυσκολία των επαγγελμάτων υγείας ,ο κυνισμός που προκύπτει από την προσπάθεια των εργαζομένων να αντεπεξέλθουν στο έντονο εργασιακό στρες και η αποστασιοποίηση που επιλέγουν να θέσουν στις εργασιακές τους σχέσεις.

Κατά την δεκαετία του 1980 η μελέτη του συνδρόμου έγινε πιο συστηματική και πιο εμπειρική .Δημιουργήθηκαν και διαδόθηκαν κλίμακες μέτρησης για την αξιολόγηση του βαθμού εξουθένωσης των ατόμων με επαγγελματική κόπωση με κυρίαρχη αυτή της C.Maslach.1

Στην ανάπτυξη των ερευνών για το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης συνέβαλε η βιομηχανική ψυχολογία που θεώρησε ότι το σύνδρομο είναι εργασιακό στρες που σχετίζεται με την ικανοποίηση την αφοσίωση στην εργασία και τις απογοητεύσεις που ελλοχεύουν οι εργασιακές συνθήκες και σχέσεις.

1Μaslach Burn out Inventoryκαθώς

Στην δεκαετία του 1990 προστέθηκαν και άλλες κατευθύνσεις σχετικά με το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης. Η έννοια του συνδρόμου διευρύνθηκε και άρχισε να αφορά και σε άλλα επαγγέλματα όπως στρατιωτικούς, διοικητές ,ιερείς, και σε υπαλλήλους επιχειρήσεων που ο τομέας της εργασίας του ενέχει έντονη διαπροσωπική επαφή.

Τα εργαλεία των μετρήσεων εξελίχθηκαν μεθοδολογικά , και οι στατιστικές αποτιμήσεις των μακροχρόνιων ερευνών έθεσαν τις βάσεις για την βαθύτερη κατανόηση των συνεπειών του εργασιακού στρες καταγράφοντας πληρέστερα την αποτελεσματικότητα των μεθόδων καταπολέμησης του.

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

Σύμφωνα με τον C.Figley1 τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και οι τομείς της λειτουργικότητας του ατόμου που επηρεάζονται από το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι οι έξις:

· Γνωσιακός : Το βίωμα του ατόμου σε αυτόν τον τομέα μεταφράζεται με έντονη αποπροσανατολιστική συμπεριφορά .Η συγκέντρωση στην διεκπεραίωση της εργασίας του μειώνεται συνεχώς .Χαμηλή εκτίμηση των δυνατοτήτων του και απάθεια ,αλλά και τελειομανία είναι χαρακτηριστικά που οδηγούν το άτομο σε επώδυνη εσωτερική σύγκρουση.

· Σε συναισθηματικό επίπεδο εμφανίζει αισθήματα αδυναμίας ,ενοχής ,θυμού, φόβου, θλίψης , ματαίωσης που συνοδεύονται από έντονο συναισθηματικό μούδιασμα και απότομες αλλαγές στην διάθεση του

· Συμπεριφοριστικά ,το άτομο παρουσιάζει ανυπομονησία στην πραγμάτωση των «θέλω» του , κοινωνική απόσυρση ,διαταραχές ύπνου με έντονους εφιάλτες .

1http//www.jtfcapmed.mil/docs/ExampleCF.pdf

Examples of compassion fatigue –burn out syndrome . Institute on crisis management in higher education—Ch.Figley Phd.

· Σε υπαρξιακό επίπεδο το άτομο βιώνει την παντελή έλλειψη νοήματος για την ίδια την ζωή ,αμφισβητώντας τον σκοπό για τον οποίο ζει ,χάνοντας την ελπίδα του και την σύνδεση του με την δυνατότητα αποτίμησης της κατάστασης του.

· Στις διαπροσωπικές του σχέσεις μπορεί να αρχίσει να απομονώνεται να χάνει το ενδιαφέρον του για την δημιουργία σχέσεων ή την διατήρηση αυτών που έχει ήδη οικοδομήσει Γίνεται υπερπροστατευτικός γονέας ή σύντροφος προβάλλοντας στους άλλους τον θύμο του .Νιώθει συνήθως έντονη μοναξιά και εμπλέκεται σε συχνούς διαπροσωπικούς διαπληκτίσμους.

· Στο ψυχοσωματικό κομμάτι τα συμπτώματα που παρουσιάζει το άτομο είναι έντονη εφίδρωση , επιτάχυνση του ρυθμού της αναπνοής ,περιόδους δύσπνοιας μυϊκούς πόνους, γαστρεντερικές διαταραχές και άλλα σωματοποιημένα συμπτώματα.

Τέλος ως προς την εργασία του το άτομο ,έχει χαμηλό ηθικό ,χάνει σταδιακά τα κίνητρα του ,δίνει υπερβολική σημασία στην πραγμάτωση επουσιωδών λεπτομερειών , αποφεύγοντας να εκπληρώσει τα καθήκοντα του. Σταδιακά χάνει την σύνδεση του με το αντικείμενο της εργασίας του ,η ποιότητα της απόδοσης του είναι χαμηλή , γίνεται ευερέθιστος και εμπλέκεται σε συνεχείς διαπληκτισμούς με τους συναδέλφους του.

Στάδια εκδήλωσης του Σ.Ε.Ε

Η επαγγελματική εξουθένωση δεν εμφανίζεται ξαφνικά ,ούτε οφείλεται σε κάποιο μεμονωμένο γεγονός που προκαλεί υπερβολικό στρες. Αντίθετα , θεωρείται το αποτέλεσμα χρόνιου και συσσωρευμένου στρες που κατακλύζει τον επαγγελματία και τον κάνει να αισθάνεται ότι τα ψυχικά του αποθέματα δεν επαρκούν για να αντεπεξέλθει στην πίεση του εργασιακού του χώρου

Τα στάδια που αναπτύσσεται η επαγγελματική εξουθένωση είναι τα ακόλουθα σύμφωνα με τις παρατηρήσεις της Δανάης Παπαδάτου και του Φώτη Αναγνωστόπουλου1

1Επαγγελματική εξουθένωση –Δ .Παπαδάτου –Φ. Αναγνωστόπουλος

Η ψυχολογία στον χώρο της υγείας σελ.243-245

­ Κατά το πρώτο στάδιο του ενθουσιασμού ο επαγγελματίας εισέρχεται στο χώρο της εργασίας έχοντας θέσει μη ρεαλιστικούς στόχους .Διακατέχεται από μεγάλες προσδοκίες , αντιμετωπίζοντας την δουλεία του σαν το μείζων κομμάτι της ζωής του ,από το οποίο θα αντλήσει κάθε δυνατή ικανοποίηση και ηθική ανταμοιβή . Ο μικρόκοσμος της δουλείας του προβάλλεται έντονα ,παραγκωνίζοντας τις όποιες άλλες εξωεπαγγελματικές του δραστηριότητες .

- Στην συνέχεια στο δεύτερο στάδιο ο επαγγελματίας αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι ενώ προσφέρει πολλά η εργασία δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τις προσδοκίες του . Αρχίζει να αναρωτιέται μήπως φταίει ο ίδιος και προσπαθεί να καλύψει την απογοήτευση του δουλεύοντας περισσότερο και σκληρότερα. Εκφράζει παράπονα για τον χαμηλό του μισθό , για την μη αναγνώριση που βιώνει η οποία κατά τον ίδιο έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την δική του προσφορά.

Κατά το τρίτο στάδιο ο επαγγελματίας αναρωτιέται αν και κατά πόσο αξίζει να κάνει μια δουλεία που του δημιουργεί τόσο άγχος και από την οποία δεν αντλεί την ικανοποίηση που προσδοκούσε. Αποθαρρύνεται και βιώνει έντονα συναισθήματα θλίψης. Η πραγματικότητα που ζει μεταφράζεται σε ένα αδιέξοδο στο οποίο ο ίδιος αισθάνεται ασφυκτικά εγκλωβισμένος. Σε αυτό το στάδιο η ίδια η μορφή της απογοήτευσης που βιώνει του δίνεται ενδοψυχικά τη δυνατότητα να αναθεωρήσει τους μη ρεαλιστικούς του στόχους ,να αλλάξει και να αναπροσαρμόσει μη λειτουργικές συμπεριφορές , χτίζοντας ένα διαφορετικό πλαίσιο επαγγελματικής οπτικής.

Τέλος στο τέταρτο στάδιο ο επαγγελματίας εισέρχεται στην φάση της απάθειας και της απομάκρυνσης από το αντικείμενο της εργασίας του . Ο κυνισμός απέναντι στις επαγγελματικές του υποθέσεις ,έχει καταλάβει το μεγαλύτερο κομμάτι της εργασιακής του καθημερινότητας. Οχυρώνεται μέσα στις προσωπικές άμυνες που δημιουργεί , εμφανίζοντας ένα προφίλ αδιαφορίας ,και ειρωνείας για την φύση της εργασίας του, επικρίνοντας όποιον συνάδελφο του εκφράσει αρνητική κριτική για την συμπεριφορά του. Στην ουσία , η συμπεριφορά αυτή λειτουργεί ως αυτοπροστασία , ως δεσμευτής του ανεγξέλεκτου άγχους του.

Αίτια

Οι αίτιες εμφάνισης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης είναι αρχικά συνδεδεμένες με την διαχείριση του ενδογενούς στρες του ατόμου που υποφέρει , αλλά και από την επίδραση που ασκεί το εργασιακό περιβάλλον πάνω του.

Σύμφωνα με την Sue Micklevitz 1 οι παράγοντες που προκαλούν την εμφάνιση του συνδρόμου χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες .Τους εργασιακούς και τους προσωπικούς. Θα μπορούσαμε να το δούμε σαν ένα διαταραγμένο ισοζύγιο, που από την μία πλευρά υπάρχει η προσφορά και από την άλλη η ζήτηση.

Ο επαγγελματίας φέρνει στο χώρο της δουλειάς του, γνώσεις, δεξιότητες και την διάθεση του για την προσφορά όλων αυτών . Ταυτόχρονα όμως έχει ορισμένες προσωπικές – συνειδητές και ασυνείδητες- ανάγκες ,απαιτήσεις και προσδοκίες από τον εργασιακό του χώρο(ζήτηση) ,όπως για παράδειγμα , αναγνώριση, κύρος , οικονομικές απαιτήσεις ,δυνατότητες εξέλιξης . Το εργασιακό περιβάλλον , από την πλευρά του έχει συγκεκριμένες απαιτήσεις και προσδοκίες από τον εργαζόμενο (ζήτηση) και παρέχει συγκεκριμένα ανταλλάγματα (προσφορά). Όταν αυτά που δίνει και ζήτα ο εργαζόμενος δεν συμπίπτουν με όσα απαιτεί και προσφέρει το εργασιακό περιβάλλον ,τότε δημιουργείται ένα χάσμα , μία ανισορροπία που αυξάνει τις πιθανότητες εμφάνισης στρεσογόνων καταστάσεων . Η μη αποτελεσματική διαχείριση αυτών των δυσμενών και επαναλαμβανόμενων κρουσμάτων , οδηγούν προοδευτικά το άτομο στην επαγγελματική εξουθένωση.

Από τους εργασιακούς παράγοντες που θεωρούνται ότι συμβάλουν στην εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι ο υπερβολικός φόρτος εργασίας , η μακροχρόνια έλλειψη προσωπικού , το εξαντλητικό ωράριο , η ασάφεια των εργασιακών υποχρεώσεων, η συχνή και πολλές φορές άδικη παρεμβατικότητα από την μεριά των προϊστάμενων και η δύσκαμπτη διοικητική πρακτική .

1 Sue A.Micklevitz .Professional burnout - Illinois periodicals online

http://www.lib.niu.edu/2001/ip010725.html

Η ρουτίνα είναι επίσης ένας καθοριστικός παράγοντας .Όταν ο εργαζόμενος καθημερινά εκτελεί την ίδια εργασία , δίχως να υπάρχει η δημιουργική του συμμετοχή στο αποτέλεσμα και η ποικιλία στην εναλλαγή του έργου που αναλαμβάνει , αποσταγκίζεται συναισθηματικά και προοδευτικά αποστασιοποιείται από το αντικείμενο του. Κρίνει τα εργασιακά του προβλήματα μέσα από το πρίσμα του φαύλου κύκλου που ο ίδιο δημιούργησε , εστιάζοντας την προσοχή του στα προβλήματα - τα οποία και θεωρεί ανυπέρβλητα- πάρα στην αλλαγή της οπτικής του απέναντι σε αυτά

Στους εργασιακούς χώρους που είναι οικονομικά ασταθείς , το προσωπικό βιώνει επίσης το άγχος της απώλειας της εργασίας του, στοιχείο που ενισχύει την κόπωση του ατόμου

Τα άτομα που εμφανίζουν επαγγελματική εξουθένωση ,διαθέτουν, πέρα από τους επαγγελματικούς παράγοντες που συμβάλλουν αποφασιστικά στην εμφάνιση του , ιδιαίτερα προσωπικά χαρακτηριστικά .Είναι επιθετικοί εστιάζοντας στην επίτευξη των προσωπικών τους στόχων αδιαφορώντας για το γενικότερο περιβάλλον τους ,έχουν απόλυτες απόψεις για τα θέματα που πραγματεύονται , είναι δυναμικοί , ανταγωνιστικοί ,φιλόδοξοι και ευερέθιστοι στις προκλήσεις .Αυτά τα ενδογενή χαρακτηριστικά ,σε συνδυασμό με του μη ρεαλιστικούς στόχους και τις υπερβολικές προσδοκίες , αλλά και την ίδια την πίεση που τους ασκούν οι δεδομένες επαγγελματικές συνθήκες , προδικάζουν και προετοιμάζουν την σταδιακή ΄΄άρνηση΄΄ του ατόμου .

Αντιμετώπιση του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης

Σε ατομικό επίπεδο το μισό της διαδρομής προς την καταπολέμηση της επαγγελματικής εξουθένωσης καταλαμβάνει δικαιωματικά η κατανόηση της κατάστασης από το ίδιο το άτομο. Όταν αποκτήσει την δυνατότητα να κατανοήσει , να κωδικοποιήσει και να αξιολογήσει την ανταπόκριση του εαυτού του στα εξωτερικά ερεθίσματα , αλλά και τις επιπτώσεις που αυτά έχουν σε ψυχικό και σωματικό επίπεδο , έχει συμβάλλει αποφασιστικά στην διάλυση της παγιωμένης αντίληψης του, για την κατάσταση που βιώνει . Το επόμενο στάδιο προϋποθέτει την ριζική επανεκτίμηση και αναθεώρηση των μη λειτουργικών στόχων , προσδοκιών και κινήτρων που έχει θέσει το άτομο, ακόμα και πριν την επαγγελματική του δραστηριοποίηση . Σε αυτή την φάση είναι πολύ σημαντική η καλλιέργεια και η ενίσχυση της δυνατότητας θέασης του εαυτού του ως μια δυναμικά κινούμενη, και αλληλοεπιδρούμενη οντότητα .Η καλλιέργεια του αισθήματος της ενσωμάτωσης και η οικοδόμηση σχέσεων ουσιαστικής και βαθιάς επαφής, εξωτερικεύοντας και μοιράζοντας το ΄΄βάρος΄΄ που το άτομο αισθάνεται , με συναδέλφους του όπως επίσης και η ανταλλαγή εμπειριών συμβάλλουν αποφασιστικά στην ανακούφιση των συμπτωμάτων και την σταδιακή έξοδο του ατόμου από αυτό τον φαύλο κύκλο.

Η αναζήτηση εξειδικευμένης βοήθειας από επαγγελματίες της ψυχικής υγείας μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά , στην ενίσχυση της προσπάθειας του ατόμου που υποφέρει και στην πληρέστερη και ουσιαστικότερη κωδικοποίηση των θεμάτων που επεξεργάστηκε .Τα αποτελέσματα ,αλλά και η εμπειρία μιας τέτοιας προσέγγισης θα δώσει στο άτομο την δυνατότητα ,εάν απαιτηθεί στο μέλλον γρηγορότερης ανάσυρσης πληροφοριών και πρακτικών αποφυγής .

Σε διοικητικό επίπεδο οι παρεμβάσεις που μπορούν να μετριάσουν ή ακόμα και να εξαλείψουν την εργασιακή εξουθένωση των εργαζομένων είναι οι ακόλουθες:

-Τοποθέτηση του κατάλληλου επαγγελματία στην θέση που μπορεί να αποδώσει καλύτερα . Οι υπεύθυνοι προσλήψεων οφείλουν να εξετάζουν, με την συμβολή και εργασιακών ψυχολόγων , πέρα από τα τυπικά προσόντα του υποψήφιου και το γενικότερο του ψυχολογικό προφίλ . Να συγκεντρώνουν στοιχεία για την προσωπικότητα ,τα κίνητρα , και τις προσδοκίες που ο υποψήφιος τρέφει για την νέα του θέση

-Η συμμετοχή του εργαζομένου στην λήψη αποφάσεων για το αντικείμενο που χειρίζεται. Αποφεύγεται έτσι η αίσθηση από την μεριά του εργαζομένου ότι η συμβολή του είναι καθαρά εκτελεστική και ενισχύεται η διάθεση του για προσφορά

-Η δημοκρατική διοίκηση συμβάλει αποφασιστικά στην αντιμετώπιση της επαγγελματικής εξουθένωσης .Δίχως να καταργείται η να υποβαθμίζεται η ιεραρχία στον επαγγελματικό χώρο ο προϊστάμενος ενδιαφέρεται για τους προβληματισμούς ή τις διαφορετικές προσεγγίσεις των υφισταμένων στα θέματα που αφορούν το τμήμα του , δημιουργώντας κλίμα εμπιστοσύνης καλής θέλησης και αγαστής συνεργασίας ,αποφεύγοντας και αποθαρρύνοντας αδιέξοδους ανταγωνισμούς και δυσλειτουργικές συμπεριφορές.

- Σημαντική συμβολή στην αποφυγή της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι η έμπρακτη (μέσω οργανωμένων προγραμμάτων) διάθεση της διοίκησης για την επιμόρφωση του προσωπικού. Οι δυνατότητες και οι ευκαιρίες επαγγελματικής εξέλιξης που θα αναδειχθούν μέσω της εκπαίδευσης , αλλά και οι νέοι επαγγελματικοί ορίζοντες που θα προκύψουν θα αποτελέσουν ισχυρό κίνητρο και πηγή ανανέωσης για τους εργαζόμενους που αισθάνονται αποκομμένοι.

- Η δυνατότητα ψυχολογικής υποστήριξης των εργαζομένων ,από εξειδικευμένο επαγγελματία στις εργασιακές σχέσεις , μέσα στον χώρο εργασίας , μπορεί να βοηθήσει αποφασιστικά στην έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία της εξουθένωσης.


Επίλογος

Το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης αναδεικνύει την δυσλειτουργία του ατόμου στην δημιουργία ρεαλιστικής εικόνας για το εργασιακό του περιβάλλον, αλλά και για τον ίδιο του τον εαυτό. Μεγάλες προσδοκίες και μη εφικτοί στόχοι ,ανοίγουν τον δρόμο της εμφάνισης του συνδρόμου , με επίπονες επιπτώσεις σε συναισθηματικό αλλά και σωματικό επίπεδο. Η εμφάνιση συμπτωμάτων εξουθένωσης , κωδικοποιούν και μεταφέρουν στο συνειδητό κομμάτι του ατόμου την ανάγκη για αλλαγή της οπτικής του . Αν τα σημάδια αυτά εκληφθούν από το επαγγελματικά εξουθενωμένο άτομο, ως ευκαιρία για επαναπροσδιορισμό των δυσλειτουργικών συμπεριφορών του ,τότε είναι πιθανόν να μειωθούν , οικοδομώντας παράλληλα μια στερεότερη βάση ψυχολογικής ισορροπίας.